فضیلت و اعمال ماه شعبان | اعمال و عبادات خاص این ماه کدامند؟

ماه شعبان دارای فضیلت های بسیاری است که به مناسبت آغاز این ماه پر خیر و برکت، به بیان فضیلت این ماه خواهیم پرداخت:

در برخی ایام، برکات و فضایل خاصی نهفته است که خداوند با قراردادن آن فضایل، فرصتی برای توبه و قرب و کمال به صورت خاص قرارداده است. این فرصت ها همچون فراخوان هایی هستند که با غنیمت دانستن و بهره بردن از این فرصت ها، سودی کلان نصیب فرد شده و راه صدساله را یک شبه طی می کند. یکی از این فرصت ها ماه شعبان است که در ادامه به فضایل آن اشاره خواهد شد.

برکات این ماه

۱. در این ماه موالید پربرکت زیادی وجود دارند. شخصیتهای بزرگ و ارزشمند که از ستارگان آسمان ولایت و امامت به شمار می‌آیند در ماه شعبان دیده به جهان گشوده‌اند مانند ولادت با سعادت حضرت اباعبداللّه الحسین علیه السلام که در روز سوم ماه شعبان اتفاق افتاده و نیز در روز چهارم این ماه ولادت با سعادت حضرت ابوالفضل علیه السلام رخ داده، در روز پنجم آن ولادت حضرت امام زین العابدین علیه السلام میباشد همچنین در پانزده شعبان ولادت پر برکت قطب عالم امکان حضرت ولی اللّه الأعظم مهدی موعود اتفاق افتاده است که خداوند به وسیله او به هر مظلومی از اولیاء و انبیاء و اصفیاء خویش از زمانی که پدر ما آدم علیه السلام به زمین آمده، وعده نصرت فرموده و وعده داده که زمین را پس از آنکه از ظلم و ستم و بی عدالتی پر شده، از عدل و داد پر کند.

۲. این ماه زمانی است که منسوب به پیامبر است. از صفوان جمال روایت شده که میگفت امام صادق علیه السلام به من فرمود وادار کن کسانی را که در اطراف تو هستند به روزه ماه شعبان، گفتم فدایتان شوم مگر در فضیلت آن چیزی میبینید فرمودند: بلی به درستیکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هرگاه می‌دید هلال ماه شعبان را، امر میفرمود به منادی که در مدینه ندا میکرد: ای اهل مدینه من از جانب خداوند به سوی شما مبعوث شدم آگه باشید که شعبان ماه من است پس خدا رحمت کند کسی را که مرا بر ماه من یاری کند یعنی روزه بدارد.[۱]

و همچنین روایتی از امام علی علیه السلام آمده است:

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع‌ أَنَّهُ کَانَ یَصُومُ رَجَباً وَ یَقُولُ رَجَبٌ شَهْرِی وَ شَعْبَانُ شَهْرُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.[۲]

که در این روایت ماه رجب ماه امام علی و ماه شعبان ماه رسول خدا و ماه مبارک رمضان ماه خداوند نسبت داده شده است.

* اعمال و فضایل مشترک تمام اوقات این ماه:

اعمال مستحبی مثل روزه ونماز مستحبی در برخی اوقات خاص، فضیلت هایی به خصوص داشته و اثر قربی آن بیشتر است. در روایات به تفصیل از کیفیت برخی از این اعمال در این ماه سخن گفته شده است. البته همه اعمال را بهتر است به آنچه سبک و آسانتر است عمل نماید تا آنکه آن عمل را از روی نشاط به جای آورد و بین آن و بین ذکر خود از سایر اعمال و فکر خویش را بر حسب حال خود جمع نماید.[۳]

۱. روزه:

در روایتی از رسول خدا ثواب یک روز روزه دراین ماه برابر باشفاعت ایشان در روز قیامت بیان شده است. یعنی یک روزه در این ماه فضایلی بیشتر از ایام دیگر سال دارد.

وَ بِأَسَانِیدَ مُعْتَبَرَةٍ عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّ اَلرَّسُولَ اَلْأَکْرَمَ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: إِنَّ شَعْبَانَ شَهْرِی وَ رَمَضَانَ شَهْرُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، مَنْ صَامَ یَوْماً مِنْ شَهْرِی کُنْتُ شَفِیعَهُ فِی اَلْقِیَامَةِ ، وَ مَنْ صَامَ یَوْمَیْنِ مِنْ شَهْرِی غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذُنُوبِهِ، وَ مَنْ صَامَ ثَلاَثَةَ أَیَّامٍ مِنْ شَهْرِی نُودِیَ أَنِ اِسْتَأْنِفِ اَلْعَمَلَ أَیْ لاَ ذَنْبَ بَقِیَ لَدَیْکَ. [۴]

و در روایتی مرحوم صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه روایت کرده که: شنیدم از اباعبداللّه علیه السلام که می فرمود: کسی که روز اول ماه شعبان روزه بگیرد بهشت بر او واجب می شود و هر کس دو روز روزه بگیرد، خداوند در هر روز و شبی در دنیا به او نظر می افکند و نظر خود را به او در بهشت ادامه می دهد و هر کس سه روز روزه بدارد، خدا را در عرش او و بهشت خود زیارت می نماید. یعنی زائر خدا می شود همانطور که اگر کسی قصد خانه خدا کند، قصد خدا را نموده است.[۵]

۲. استغفار:

سفارش به استغفار در این ماه و بخشندگی وسیعی که در برابر آن شامل حال فرد می شود نشان از فضیلت و اهمیت این ماه دارد که در روایتی از امام رضا آمده است:

سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا ع یَقُولُ‌ مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ تَبَارَکَ‌وَ تَعَالَی فِی شَعْبَانَ سَبْعِینَ مَرَّةً غَفَرَ اللَّهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ عَدَدِ النُّجُومِ‌[۶].

۳. نماز مستحبی:

در این ماه نماز های مستحبی فراوانی وارد شده و کیفیت آن ها در کتب ادعیه به تفصیل بیان شده است. یکی از آن نمازها در روایتی از رسول خدا آمده است:

عَنِ النَّبِیِّ صلّی الله علیه وآله قَالَ: مَنْ صَلَّی أَوَّلَ لَیْلَهٍ مِنْ شَعْبَانَ اثْنَتَیْ عَشْرَهَ رَکْعَهً، یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَهٍ فاتِحَهَ الْکِتابِ وَ قُلْ هُوَ اللهُ أحَدٌ خَمْسَ عَشْرَهَ مَرَّهً، أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ شَهِیدٍ، وَ کَتَبَ لَهُ عِبادَهَ اثْنَتَیْ عَشَرَهَ سَنَهً، وَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمٍ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ، وَ أعْطاهُ اللهُ بِکُلِّ آیَهٍ فِی الْقُرْآنِ قَصْراً فِی الْجَنَّهِ.[۷]

رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمود: هرکس در شب اوّل ماه شعبان دوازده رکعت نماز بخواند؛ در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و پانزده بار سوره توحید؛ خداوند پاداش دوازده هزار شهید را به وی اعطا می کند، و برای او عبادت دوازده سال می نویسد، و از گناهانش بیرون می آید همچون روزی که مادرش وی را به دنیا آورد، و خداوند به ازای هر آیه ای در قرآن، قصری در بهشت به وی اعطا می کند.

و روایات دیگری درباره نماز شب های دیگر ماه شعبان وارد شده است.

۴. مناجات:

مناجات شعبانیه مهم ترین اعمال این ماه است بر انسان ها که بعضی فقرات آن را در تمام سال ترک نکند گرچه در قنوت نماز خویش و سایر حالات روزمرّه خود به آن با خدای خود ارتباط پیدا کند. شاید بتوان گفت غفلت از آن غفلت از همه خوبی های این ماه است. این مناجات که مناجات امیرالمومنین علیه السلام در این ماه است که فرزندانشان نیز در این ماه ان را می خواندند. در آن علوم سرشاری در کیفیّت معامله بنده با خدای متعال است که در آن اظهار ادب در طریق معرفت حق و سؤال و دعا و استغفار نسبت به خدای خود بیان شده و استدلالات ظریف و لطیفی که سزاوار مقام عبودیّت برای استحکام مقام امیدواری مناسب حال مناجات است، ذکر کرده و دلالت صریح و روشن در معنای قرب و لقای خداوند و دیدار او تنظیم شده است که به آن وسیله شبهات انسانها و شکیّات منکران و وحشت اهل شک و شبهه را برطرف کرده است.

اعمال و عبادات خاص برخی اوقات این ماه:

۱. اول شعبان:

خداوند در روز اول شعبان به درهای بهشت امر می کند که باز شوید و به شاخه های درخت طوبی امر می کند که شاخه هایش را نزدیک این دنیا بیاورد، هر کس دری از خیر و نیکی را در این روز فرا گیرد، هر که نماز مستحبی در این روز ادا کند، هرکه در این روز، روزه بگیرد، هر که میان زن و شوهرش یا پدر و فرزندش یا خویشاوندانش یا مرد و زن همسایه اش یا مرد و زن بیگانه صلح برقرار کند، کسی که طلبی از کسی دارد از او کم کند، کسی که قرضی را که صاحبش از بازگشت آن مأیوس شده به یادآورد و آنرا ادا کند، کسیکه کفالت یتیمی را بر عهده بگیرد، کسیکه قرآن یا چیزی از آنرا بخواند، کسیکه خدا را به یاد آورد و نعمتهای او را بشمارد و او را شکر کند، کسیکه مریضی را عیادت کند، کسی که به پدر و مادر یا یکی از آنها نیکی کند، کسی که جنازه ای تشییع کند، کسی که مصیبت زده را تسلیت گوید، کسی که کار خیر انجام دهد. حتماً به شاخه ای از درخت طوبی آویخته می شود.

همچنین اگر دری از شرّ و گناه را در این روز فرا گیرد، کسی که در ادای نمازش کوتاهی کند و آنرا ضایع کند، کسی که فقیری در نزد او بیاید و او قادر بر تغییر حالش باشد و به وی نرسد ولی او را کمک نکند، کسی که بدکاری از او عذرخواهی نماید امّا او عذر او را نپذیرد بلکه او را بیشتر از بدی او عقوبت کند، کسی که میان زن و شوهرش، پدر با فرزندش یا میان دو همسایه جدایی اندازد، کسی که بر تنگدستی سختگیری بگیرد، کسی که بر یتیمی جفا کند و به او آزار رساند و همچنین مال او را تباه نماید، کسی که خوانندگی کند و در آن خواندن بر معاصی و گناهان برانگیزند، کسی که کارهای قبیح خود را در جنگها و انواع ستم های خود را بر بندگان بشمارد و بر آنها افتخار کند، کسی که به عیادت مریض خود نرود، کسی که جنازه ای را تشییع نکند به دلیل خوار و پست بودن آن فرد در نظرش، کسی که از مصیبت زده دوری نماید و به او به خاطر حقارت و کوچکی جفا کند، کسیکه پدر و مادر خود یا یکی از این دو را عاق کند، حتماً به شاخ های درخت زقّوم آویخته می شود البته منافقین، بیشتر به شاخه های او آویخته می شوند.[۸]

۲. نیمه شعبان:

نیمه شعبان به سبب مولود بابرکت خود و فضیلتی که خدا دراین روز قرار داده است با ارزش و مغتنم است. از حضرت صادق(ع) روایت است که می فرماید از حضرت باقرع از فضیلت و برتری شب نیمه شعبان سؤال شد فرمود: آن شب برترین شبها بعد از لیلة القدر است و در آن شب است که خداوند فضل خود را به بندگان عطا می فرماید و آنها را به کرم خود می آمرزد. پس در تقرّب جستن به سوی خدا در این شب تلاش کنید. همانا شبی است که خدا قسم یاد کرده به ذات مقدّس خود که سائلی را از درگاه خود دست خالی برنگرداند و نیمه شعبان شبی است که حقتعالی آنرا برای ما و امامان در مقابل شب قدر که برای پیامبرص است، قرار داده است.[۹] پس شایسته است که در این شب به دعا و ثنا و شب زنده داری بپردازیم. سول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در شب نیمه شعبان خواب بودم که جبرئیل نزد من آمد و گفت: یا محمّد (ص) آیا در این شب به خواب می روی؟ گفتم: ای جبرئیل مگر امشب چه شبی است؟ گفت: نیمه شعبان است، برخیز یا محمّد ص پس مرا به پا داشت و مرا به بقیع برد به من گفت، سر خود را بلند کن، این شبی است که در آن درهای آسمان باز است و درهای رحمت و رضوان و مغفرت و توبه و جود و احسان باز است و خداوند به شماره موها و پشمهای چهارپایان آزاد می کند و نیز در آن شب اجلها و ارزاق مردم از این سال به سال دیگر تقسیم می گردد و هرچه در تمام سال اتّفاق می افتد در این شب وارد می گردد.[۱۰]

اعمال شب نیمه شعبان چند چیز است:

اول: غسل که باعث کاسته شدن گناهان می شود.

دوم: احیاء این شب به نماز و دعا و استغفار همانطور که امام سجادع انجام می دادند در روایت آمده هر که این شب را احیاء دارد در روزی که دلها می میرند دل او هرگز نمی میرد.

سوم: زیارت امام حسین علیه السلام که با فضیلت ترین اعمال در این شب است و باعث آمرزش گناهان می شود. هرکه می خواهد امام حسین علیه السلام را زیارت کند باید زیارت حضرت را بخواند و اقلّ زیارت آن حضرت این است که بر پشت بام رود و به چپ و راست رو به آسمان کند و زیارت حضرت را با این کلمات بخواند: السلام علیک یا ابا عبداللّه السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته. و هر کس امام حسین علیه السلام را اینگونه زیارت بنماید امید است ثواب حج و عمره برای او نوشته شود.

لازم به ذکر است که شب نیمه شعبان یکی از شبهای قدر و شب تقسیم روزی ها و مرگهاست.[۱۱]

چهارم: نماز: امام صادق علیه السلام می فرمایند: هنگامی که نماز عشاء را به جای آوردی دو رکعت نماز بگزار، در رکعت اول، حمد و سوره قل یا ایّها الکافرون و در رکعت دوم توحید بخوان پس از سلام سی سه مرتبه سبحان اللّه، سی سه مرتبه الحمد لله و سی و چهار مرتبه اللّه اکبر سپس بگوید: یا من الیه ملجأ العباد پس از آن سجده کند و بیست مرتبه بگوید یا رب هفت مرتبه یا الله و هفت مرتبه لاحول ولا قوّة الّا باللّه ده مرتبه ماشاء اللّه لاقوّة الّا بالله سپس صلوات بر پیامبرص بفرستد و حاجات خود را بخواهد، حضرت فرمود به خدا قسم خدای متعال به کرم و فضل خود، آنرا به تو می دهد.[۱۲]

پنجم: دعای کمیل: از اعمال مخصوص این شب دعای کمیل است که با تأسی به امیرالمؤمنین علیه السلام، آن را در سجده بخوانی روایت است که کمیل دیده است که امام علی، در شب نیمه شعبان دعا را در سجده خوانده است.[۱۳]

در روایتی دیگر آمده که کمیل گفت: با مولایم علی علیه السلام در مسجد بصره نشسته بودم و گروهی از اصحابش گرد او جمع شده بودند. یکی از آنها عرض کرد معنای فرمایش خدای تعالی که فرموده: فیها یفرّق کلّ امر حکیم درآیه ۴ سوره دخان چیست؟ آن حضرت فرمود: شب نیمه شعبان است به آن کسی که جانم به دست اوست بنده ای از بندگان خدا نیست مگر اینکه آنچه از نیک و بد بر او جاری می شود در شب نیمه شعبان بر او مقرر شده است و هیچ بنده ای آن شب را احیاء ندارد و دعای خضر علیه السلام را نمی خواند مگر اینکه دعای او مستجاب گردد! هنگامی که حضرت به منزل بازگشت من شبانه به خدمتشان رفتم و درب را کوبیدم فرمود: ای کمیل! تو را چه مطلبی است؟ عرض کردم یا امیرالمؤمنین! مطلبم دعای خضر است. فرمود: ای کمیل! بنشین و هنگامی که این دعا را حفظ کردی در هر شب جمعه یا در ماهی یک مرتبه یا در سالی یک مرتبه، یا در عمر خودت یک مرتبه آن را بخوان خداوند از تو چاره سازی و یاریت کند روزیت دهد و هرگز مغفرت خود را از تو باز ندارد. سپس فرمود بنویس: اللهم انی اسئلک برحمتک الّتی وسعت کل شی ء.[۱۴] و بعد این دعا به نام کمیل مشهور شد.

۳. آخرین جمعه این ماه:

در روایتی آمده که حضرت رضا علیه السلام در آخرین جمعه از ماه شعبان به اباصلت فرمود: بیشتر شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است، در این باقیمانده ماه تقصیرهای گذشته ات را تدارک کن و بر آنچه به کارت می آید همّت کن، در دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسیار بکوش و از گناهان خویش به سوی خدا توبه کن تا ماه رمضان فرا می رسد بر خدا مخلص باشی. امانتی که بر گردن داری ادا ساز، هر کینه ای در قلب تو از برادر مؤمنت باشد آن را برانداز و هر گناهی بر تو مانده که مرتکب آن شده ای آن را از دل ریشه کن ساز و از خدا پروا داشته باش و بترس و در آشکارا و پنهان بر او توکّل نمای. همانگونه که خود در آیه ۳ سوره طلاق فرموده: «وَمَن یَتَوَکَّل عَلَی ٱللَّهِ فَهُوَ حَسُبهُ إِنَّ ٱللَّهَ بَلِغُ أَمرِهِۦ قَد جَعَلَ ٱللَّهُ لِکُلِّ شَیء قَدرا » یعنی آنکس که بر خدای توکل کند خدا او را بس است زیرا خداوند امر خود را به انجام رساننده است و برای هر چیز اندازه ای قرار داده است.[۱۵]

و خواندن دعای اللّهم ان لم یکن غفرت لنا فی ما مضی من شعبان فاغفرلنا فیما بقی منه[۱۶]

۴. سه روز آخر ماه شعبان:

روزه سه روز آخر ماه شعبان برای کسی که تمام آن را روزه نداشته فضیلتی است که برای انسان سزاوار نیست آن را رها کند، شیخ صدوق رحمت الله علیه از امام صادق علیه السلام روایت نموده است که هر کس سه روزه آخر شعبان را روزه بگیرد و به ماه رمضان متصل کند، خداوند روزه دو ماه پی در پی را برای او می نویسد.[۱۷]آخر هر ماه اغلب برای اصلاح خود و انجام کارهایی که در طول ماه از دست داده ایم است که امید است به نحو احسن از پایان هر ماه به ویژه ماه شعبان به دلیل ارزش آن و ماه بعدی آن یعنی ماه رمضان استفاده کنیم. در شب آخر شعبان نیز برای ماه رمضان دعایی است از امام صادق(ع) که در مفاتیح ذکر شده است.[۱۸]

نتیجه گیری:

آنچه از روایات فهمیده می شود آن است که این اعمال برای آماده سازی انسان برای بهره بردن حداکثری از ماه مبارک رمضان است. هرکس از این ماه و ماه رجب بیشترین بهره را ببرد، زمینه و ظرفیت خود را برای ماه رمضان و رشد خود فراهم کرده است. همچنین استفاده از ماه هایی که فضایل منحصر به فردی دارند و خداوند در آن ایام نظر لطف و رحمت بر بندگان خود دارد،کیاثت مومن را رسانده و او را هرچه زودتر و راحت تر به سعادت میرساند.

پی نوشت ها:

[۱] بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۹۷، ص۹۷.

[۲] وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۰، ص۴۸۰.

[۳] مراقبات به نقل از من لایحضره الفقیه، ص ۱۷۶.

[۴] . زادالمعاد، ج۱، ص۴۴.

[۵] وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۵۰۳.

[۶] روی فی الوسائل ص ۳۸۰ من الجزء ۷ هذا السند عن المجالس و عیون أخبار الرضا و کتاب فضائل شعبان فی کتاب الصوم الباب ۳۰ من أبواب الصوم المندوب الحدیث ۵

[۷] . اقبال الاعمال، سید بن طاووس، ص۱۹۳.

[۸] مفاتیح الجنان، ص ۲۶۷ و بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۷۳، ص۳۵۷، باب ۶۷.

[۹] مفاتیح الجنان، ص ۲۷۲

[۱۰]. المراقبات، ص ۱۸۲.

[۱۱]. المراقبات، ص ۱۸۵.

[۱۲] مفاتیح الجنان، ص ۲۷۸، از ابی یحیی.

[۱۳] المراقبات، ص ۱۹۲، به نقل از اقبال الأعمال.

[۱۴] همان،ص۱۹۳

[۱۵] المراقبات، سید بن طاووس، ص۱۹۶، به نقل از عیون اخبارالرضا ع

[۱۶] مفاتیح الجنان،ص۲۸۲

[۱۷] المراقبات، ص ۱۹۸.

[۱۸] اقبال الأعمال، ص ۲۵۸

منبع: حوزه