خسارات اقتصادی سیل مرداد ۱۴۰۱/ چه کشوری در مقابله با سیل موفق بوده است؟

سیل در تابستان نه‌تنها عجیب نیست؛ بلکه نگاهی به تاریخچه این پدیده زیست محیطی در ایران نشان می‌دهد که سیل‌های مرداد امسال نه تنها خطرناک‌ترین سیل‌های کشور بوده‌اند بلکه برای نخستین بار، ۸۰ درصد سیلاب‌های مهم پایتخت در ۶ ماهه نخست سال رخ داده‌اند.

در این گزارش سعی شده تا به این سوالات پاسخ داده شود که سیل اخیر چه ضررهایی به اقتصاد کشور در بخش کشاورزی و دامپروی وارد کرده و آیا اقتصاد سبز راهی برای مهار آن دارد؟

میزان خسارت چقدر بوده؟

در حالی پیش‌بینی‌ها از وقوع سیل مهیب در مردادماه امسال درست از آب در آمدند که طبق آخرین گفته رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، «سیل به ۲۴ استان کشور خسارت وارد کرده است.» سیلاب اخیر به یک هزار و ۴۳۳ روستا، ۱۳۳ شهر و ۲۵۸ بخش خسارت زده و آنطور که محمدحسن نامی، عنوان کرده «میزان خسارت وارد شده از سیل در کشور هنوز مشخص نشده، زیرا باید کارشناسان جهاد کشاورزی، باغات، زمین‌های کشاورزی، استخرهای پرورش ماهی، کندوها و احشام را برآورد خسارت کنند..»

با این حال، نهم مردادماه وزیر جهاد کشاورزی در بازدید از مناطق سیل‌زده دماوند و فیروزکوه با اشاره به وارد شدن خسارت به کشاورزان، دامدان و باغداران کشور، اعلام کرد: «برآورد ابتدایی ما از خسارت ۶ هزار میلیارد تومان بود که در برآورد دوم این عدد به ۱۰ هزار میلیارد تومان رسیده است.» دیگر آمارها هم نشان می‌دهد سیل اخیر تنها در استان سیستان و بلوچستان، ۳۵ هزار و ۱۳۰ میلیارد ریال در بخش‌های کشاورزی، راهداری، شهرداری‌‌ها، منابع طبیعی، برق، آب، مسکن و عشایر خسارت وارد کرده که در این میان، بخش کشاورزی این استان بیش از هشت هزار و ۳۵۰ میلیارد ریال آسیب دیده است.

چرا این همه سیل رخ می‌دهد؟

سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور سال گذشته آماری را در اختیار رسانه‌ها قرار داد که نشان می‌داد طی ۷۰سال اخیر ۸ هزار و ۴۴۹ سیل در استان‌های  مختلف کشور به ثبت رسیده که نیمی از آن در ۲۰ سال اخیر رخ داده است. هر سال دستکم ۱۲۰ سیل و به طور میانگین هر ۳ روز یک سیل! ۴۳ درصد از سیل‌های ۲۰ سال اخیر هم در استان‌های فارس، گلستان، خراسان رضوی، هرمزگان و سیستان و بلوچستان رخ داده است.

اما، علت وقوع این تعداد از سیل چیست؟ در حالی که گزارش هیات بین‌دولتی تغییرات آب و هوا (IPCC) نشان از این دارد که «افزایش دمای جهانی به طور چشمگیری بر چرخه آب تاثیر گذاشته و وقوع سیلاب و خشکسالی‌ها را شدیدتر و مکرر می‌کند.» در ایران هم، کارشناسان می‌گویند سرزمین ما متاثر از تغییر اقلیم و دخالت‌های ناپایدار توسعه (دخالت‌های زیاد در حریم رودخانه‌ها، سد کردن ورودی آب‌ها، پاک‌تراشی جنگل‌ها و تغییر کاربری اراضی و برداشت‌های آب از منابع زیر زمینی) بیش از هر زمان دیگری آماده میزبانی از سیلاب‌هاست.

راه مهار سیل در ایران چیست؟

در شرایطی که کارشناسان محیط زیست بندهای کوچک آبخیزداری را سدی محکم برای جریان یافتن یک رود می‌دانند و می‌گویند در حالی وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان یکی از سازمان‌های دولتی مسئولیت پیشگیری از سیل را بر عهده دارد که مشاهدات نشان می‌دهد پیاده‌سازی طرح‌های آبخیزداری در چند دهه اخیر به حال خود رها شده‌اند.

با این حال، وزارت جهاد کشاورزی به تازگی به نقل از سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور خبر داده که ۵٫۵ میلیارد مترمکعب سیلاب و رسوب توسط آبخیزداری کنترل شده است. برنامه آبخیزداری کشور هم نشان می‌دهد امسال در سطح ۱.۵ میلیون هکتار اجرای عملیات آبخیزداری پیش‌بینی شده که تاکنون حدود ۵۰۰ هزار هکتار آن اجرا شده است.

پیشتر، مسعود منصور- رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، با اشاره به اینکه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری مهم‌ترین راهکار برای حفظ منابع آب و خاک و مقابله با سیل است، گفته بود: «آبخیزداری نه تنها ۷۰ درصد خسارت سیلاب را کاهش می‌دهد بلکه از فرسایش ۹ تن خاک در هکتار نیز می‌کاهد.» در ضمن، عملیات آبخیزداری موجب می‌شود چهار میلیون مترمکعب رسوبات کاهش یافته و ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار تولید علوفه افزایش پیدا کند.

فراتر از آبخیزداری

علاوه بر آبخیزداری، حفظ پوشش گیاهی راهی است که کارشناسان بارها بر آن به‌عنوانی مانعی بر سر راه سیل تاکید کرده‌اند. سیل استان گلستان در در مرداد ۱۳۸۰ با ۵۰۰ کشته، تلخ‌ترین مثال در این زمینه است که به گواه کارشناسان علت بالا بودن خسارت ناشی از آن تماما به تخریب جنگل‌ها و مراتع بالادست مربوط می‌شد.

مظفر افشار، فعال محیط زیست، نیز در صفحه شخصی خود در اینستاگرام، ضمن تاکید بر حفظ جنگل‌ها و پوشش گیاهی، خبر داده که طی ۶ سال درختکاری در بام خرم‌آباد، سیل سال ۹۸ کمترین آسیب را به مناطق پایین‌تر وارد کرده است.

در ضمن، تازه‌ترین گزارش برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۱ نیز نشان می‌دهد که رویکردهای مبتنی بر اکوسیستم مثل ایجاد تالاب‌های مصنوعی و مناطق نگهداری اختصاصی و احیای پوشش گیاهی می‌توانند در کاهش اثرات سیل موثر باشند.

چه کشوری در مقابله با سیل موفق بوده است؟  

براساس گزارش بلومبرگ، بندر روتردام هلند را می‌توان به‌عنوان نمونه موفق در بخش مهار آثار سیل نام می‌برد. روتردام که بزرگترین بندر اروپا و دومین بندر بزرگ جهان است، با آشکار شدن نشانه‌های تغییرات اقلیمی در گذشته دور دست به کار شد و راهکارهایی را در پیش گرفت که نمونه‌های کوچک و بزرگ آن در سایر کشورها دنبال شد.

یک‌سوم مساحت کشور هلند پایین‌تر از سطح دریا و دو سوم آن مستعد سیل است، اولین اقدام هلندی‌ها نیز ساختن سد بود. در ادامه، با وقوع فاجعه در سال ۱۹۵۳ که دو هزار کشته بر جای گذاشت، آنها قدرتمندترین حفاظ جهان در برابر سیل یعنی پروژه دلتا (مجموعه بزرگی از سدها، بندهای سیل‌گیر، سدهای سلولی، خاک‌ریز و موانع طوفان و بزرگترین موج‌شکن متحرک جهان) را پیاده‌سازی کردند. با افزایش بارش‌ها به دنبال تغییرات اقلیمی، میدان آب ساخته شد که ضمن ارتقای فضای شهری موجب ذخیره آب می‌شود.  سایت انتخاب به نقل از بلومبرگ گزارش داده که دیگر اقدام هلندی‌ها تاسیس داک پارک است که با داشتن یک سقف سبز، آب اضافی باران را جمع‌آوری می‌کند. طرح‌های موفقی که در دیگر مناطق دنیا از جمله منهتن آمریکا اجرا شدند.